Το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννάται και βιώνει ο άνθρωπος αποτελεί καθοριστικό στοιχείο της διαμόρφωσης της προσωπικότητας του. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν α) το ράθυμο των κατοίκων περιοχών με συνεχή παρουσία θερμού ήλιου σε ερημικό περιβάλλον (π.χ. Αράβων), και β) το καταθλιπτικό των Σκανδιναβών, λόγω της απουσίας, για μεγάλα χρονικά διαστήματα του ήλιου, με συνεχή παρουσία χιονιού, κ.λ.π.
Η Ελληνική χερσόνησος ευτύχησε, παρά το μικρό της μέγεθος, να διαθέτει συνεχείς έντονες κλιματικές, ορογραφικές, φυσιογραφικές , κ.λ.π. διαφοροποιήσεις. Τα στοιχεία αυτά σε συνδυασμό με το πολυσχιδές του αναγλύφου και την καταλυτική επίδραση της θάλασσας (σημειώνω ότι η μέγιστη απόσταση του απώτατου σημείου του ελλαδικού χώρου από τη θάλασσα, σε ευθεία γραμμή, είναι μικρότερη των 100Km), διαμόρφωσαν ισχυρά διαφοροποιημένους μικρούς, εγγύς, επάλληλους πολυποίκιλους βιοοικοτόπους (βιοκατοικίες), επί των οποίων δομούνται εξαιρετικής αξίας περιβάλλοντα. Τα σε μικρή απόσταση συνεχώς εναλλασσόμενα χωρικά περιβάλλοντα (πολλά των οποίων φέρουν εντυπωσιακούς γεωμορφολογικούς σχηματισμούς και οικοσυστήματα με μεγάλη ποικιλομορφία χλωρίδας και πανίδας), παρόλο που δέχθηκαν επί χιλιετίες την οργανωμένη ανθρώπινη παρουσία, διατήρησαν, μέχρι πρόσφατα, σε σημαντικό βαθμό τη συνοχή, τη λειτουργική τους συνέχεια και την ενδοεπικοινωνία της έμβιας ζωής τους.
Η κατάσταση αυτή δυστυχώς ανατράπηκε με την είσοδό μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση της διαφήμισης του άκρατου – άχρηστου καταναλωτισμού, με ψήγματα περιβαλλοντικής προστατευτικής αντίληψης. Ο κάτοικος αυτής της ευλογημένης γης, όπου συναντώνται αρμονικά θάλασσα, στεριά, ήλιος, βουνό, πεδιάδα, νησιά, δεν μπορούσε παρά να είναι ο αποδέκτης αυτής της περιβαλλοντικής κληρονομιάς. Οι συνεχείς εναλλαγές του ελληνικού τοπίου, του ελληνικού κλίματος, της ορώμενης θάλασσας από τα χιονισμένα βουνά, πέρασαν στο γενετικό κώδικα των ελλήνων, τον έκαναν ανήσυχο, όπως οι συνεχείς γεωμορφολογικές, κλιματικές και βιολογικές αλλαγές, του χτίσαν πνεύμα ισάξιο με την οξύνοια του τόπου τούτου. Καταδεικνύοντας την έντονη σε μικρό χώρο και χρόνο διαφορετικότητα των ελληνικών περιβαλλόντων αναφέρω την έντονη κλιματική διαφοροποίηση περιοχών απεχόντων λιγότερο των 100Κm, όπως:
α) του ξηροθερμικού γαλανού των νότιων Κυκλαδίτικων νήσων, και της ανατολικής Κρήτης όπου το ύψος βροχής υπολείπεται των 400mm (σχεδόν ημιερημικό κλίμα) και 500mm και
β) των 2500mm του Ψηλορείτη και των Λευκών Ορέων της Κρήτης, και 1800mm των οροσειρών της Κεντρικής Πελοποννήσου
Δεν είναι τυχαίο επομένως γιατί στον τόπο αυτό φύτρωσαν και φυτρώνουν ανήσυχες, ανυπότακτες σκέψεις αναζήτησης της ύπαρξης της αρμονίας του σύμπαντος κόσμου (εσωτερικού και εξωτερικού). Δεν μπορούσε παρά ο άνθρωπος κάτοικος του τόπου τούτου να ερεθίζεται από τις εναλλαγές που έβλεπε, που βίωνε και ήθελε και αυτός να γίνει ένα μαζί τους. Δε είναι τυχαίο ότι στο τόπο ετούτο γεννήθηκε ο περιπλανώμενος Οδυσσέας, η πορεία του οποίου αντανακλά και αποδίδει το ανήσυχο πνεύμα του Έλληνα αναζητητή. Γιατί Οδυσσέας υπάρχει κοιμώμενος μέσα σε κάθε Έλληνα, αναμένοντας τη δική του Καλυψώ, τη δική του Χάρυβδη, τις δικές του Σειρήνες να τον ταρακουνήσουν, να τον αφυπνίσουν να διεγείρουν τη φαντασία του και να τον στείλουν μακρυά από τη Ιθάκη του, για να οδοιπορέψει το γυρισμό του μέσα από δρόμο περιπέτειας εναλλαγών, απρόβλεπτου σαν τον πρωϊνό Μαγιάτικο ήλιο, που κατσουφιάζει το μεσήμερο, γίνεται αστραποβόλα βροχή το απόγεμα, για να μερέψει το βράδυ.
Ταυτόχρονα ο επηρεασμένος από το φυσικό του περιβάλλον Έλληνας απέκτησε φίλια φιλοσοφική προσέγγιση χειρισμού του περιβάλλοντος με αποτέλεσμα όχι μόνο τη διατήρησή του, αλλά και τον εμπλουτισμό των φυσικών Ελλαδικών περιβαλλόντων με εξαιρετικής αξίας πολιτιστικά στοιχεία. Η θεώρηση αυτή, που συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, προήλθε και διέπεται από έναν απέραντο σεβασμό στη λειτουργία, την προστασία και την αισθητική ηθική του φυσικού περιβάλλοντος. Η θεώρηση αυτή, διαπιστώνεται ανάγλυφα σε όλες εκδηλώσεις του ελληνικού λαού και ιδιαίτερα των προγόνων μας (κοινωνικές, αθλητικές και λατρευτικές εκδηλώσεις, έργα πολιτισμού, και λατρευτικών εκδηλώσεων). Οι αλληλεξαρτήσεις αυτές ανέδειξαν, εμπλούτισαν και επέκτειναν την περιβαλλοντική - οικολογική αξία και σημασία των ελλαδικών περιβαλλόντων με διαχρονικά πολιτιστικά στοιχεία.
Στον Ελληνικό χώρο τα φυσικά περιβάλλοντα έχουν δεχθεί, κατά το απώτερο αλλά και το πρόσφατο παρελθόν την διακριτική και ενσωματωμένη στις φυσικές λειτουργίες, την αισθητική και τη φυσιογνωμία του χώρου, ανθρώπινη επέμβαση. Οι επεμβάσεις αυτές, που έγιναν στα πλαίσια λατρευτικών, πολιτιστικών, ιστορικών κοινωνικών και αισθητικών αναγκών, ενσωματώθηκαν ιδανικά στο φυσικό περιβάλλον και αποτέλεσαν ενιαία αδιαίρετη λειτουργική – αισθητική ενότητα, δημιουργώντας έτσι μια σπουδαία παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Οι πρόγονοί μας σεβόμενοι την αρμονία, τη λειτουργικότητα, τη μεγαλοπρέπεια, τη φυσιογνωμία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος και γενόμενοι μύστες του, απελευθέρωσαν και διεύρυναν το πνεύμα τους, τις σκέψεις του, την ψυχή τους και τις ιδέες τους. Έτσι όλες οι ανθρώπινες κατασκευές και επεμβάσεις στο φυσικό ελλαδικό χώρο δέθηκαν αρμονικά μαζί του, σε ένα ενιαίο λειτουργικό σύνολο, εμπλουτίζοντας και ενσωματώνοντας σε αυτό στοιχεία φιλοσοφίας, θρησκείας, παιδείας, ιδεών, ελευθερίας, ηθικής, αισθητικής και αναζήτησης. Για του λόγου το αληθές είναι δυνατόν να αναλογιστεί κανείς το λόφο της Ακρόπολης χωρίς τον Παρθενώνα; τη Δωδώνη, τους Δελφούς, την Ολυμπία χωρίς τα μαντεία, τους ναούς και τα στάδια τους; τα Μετέωρα και τον Άθωνα χωρίς τα μοναστήρια τους; τη Μάνη, τα Ζαγόρια κ.λ.π χωρίς τα αρχιτεκτονικά τους αριστουργήματα; τους χείμαρρους και τα ποτάμια χωρίς τα πανέμορφα πέτρινα θολωτά γεφύρια; τους λόφους και τις κορυφές χωρίς τα γραφικά ξωκλήσια τους κ.λ.π.; Οφείλω να επισημάνω ότι όλες οι παραπάνω επεμβάσεις ήσαν λιτές, συμμετρικές και αρμονικά δεμένες με το χώρο αποπνέοντας μιά προσάδουσα αισθητική σεβασμού. Το μεγαλείο του Ελληνικού πολιτισμού έγκειται ακριβώς στο ότι ποτέ δεν έδωσε ογκώδεις κυριαρχικές και καταπιεστικές του χώρου και του φυσικού περιβάλλοντος κατασκευές, αλλά αντίθετα δημιούργησε κατασκευές που αναδεικνύουν με την πλαστική τους αισθητική και τη συμμετρική τους απλότητα το Φυσικό Περιβάλλον. Θεωρώ ως κορυφαία εκδήλωση πολιτισμού και ως ανώτερη πνευματική εκδήλωση εκείνη την ανθρώπινη πράξη που όχι μόνο δεν υποβαθμίζει και βιάζει το φυσικό περιβάλλον αλλά αντίθετα του προσδίδει μεγαλοπρέπεια, πνευματικότητα, ηθική ελευθερία και αρμονική αισθητική.
Στη συνέχεια παραθέτω στοιχεία της έντονα περιβαλλοντικής φιλοσοφικής θρησκευτικής και αισθητικής θεώρησης και σκέψης των αρχαίων προγόνων μας, σημαντικά τμήματα της οποία ενσωματώθηκαν στην ελληνορθόδοξη χριστιανική λατρεία, τα οποία απελευθερώνουν τον άνθρωπο και τον στέλνουν κοντά στον δημιουργό του με όποιο τρόπο κι αν κάποιος τον αισθάνεται. Η παραπάνω αναφορά απορρέει από τη θέση ότι το περιβάλλον όπου γεννιέται και δραστηριοποιείται ο άνθρωπος αποτελεί το δομικό υπόστρωμα επί του οποίου φύονται, αναπτύσσονται και μετεξελίσσονται οι πνευματικές και ηθικές αξίες του ανθρώπου. Πιστεύω ότι ο σημαντικότερος λόγος που ο Ελληνικός πολιτισμός και το ελληνικό πνεύμα μεγαλούργησε, είναι επειδή δέχθηκε την καταλυτική επίδραση του ελληνικού φυσικού περιβάλλοντος.
Το ελληνικό πάνθεον ως γνωστόν αποτελείται από θεότητες οδηγούς των φυσικών φαινομένων. Η αέναος δυναμική και η συνεχής εξελικτική χωροχρονική διανομή σπουδαίων επάλληλων φυσικών περιβαλλόντων και φυσικών φαινομένων και μάλιστα έντονα εναλλασσόμενων σε μικρές αποστάσεις, δημιούργησαν την ενεργή ηθική φιλοσοφική θεώρηση και αναζήτηση των αρχαίων ελλήνων. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες αναζήτησαν την αρχή του παντός στη σύμμιξη τη μεταβλητότητα και την αλληλουχία των φυσικών στοιχείων και φαινομένων, με μια οπτική θεώρηση που διέπεται από ελευθερία σκέψης και από προσπάθεια ερμηνείας του γίγνεσθαι. Η αναζήτηση αυτή απορρέει από προσπάθεια ερμηνείας των πολυποίκιλων και ευμετάβλητων ελληνικών περιβαλλόντων και ελληνικών φυσικών φαινομένων.
Οι ρίζες ερμηνείας των φυσικών φαινομένων δηλαδή των αξόνων του φυσικού περιβάλλοντος, βρίσκονται στην πρώτη περίοδο της ελληνικής φιλοσοφίας τον 6ο αιώνα. Οι Ίωνες φιλόσοφοι της αρχαίας Μιλήτου αναζητούσαν τη φύση των πραγμάτων με αποτέλεσμα να γεννηθούν η φυσική και οι φυσικοί κανόνες. O Θαλής δίδαξε πως σε κάθε φαινόμενο, σε κάθε πράγμα το αίτιο και το αιτιατό είναι αδιαχώριστα. Ο Αναξίμανδρος καθόρισε το σύμπαν, ως ενιαίο αλληλεξαρτώμενο οργανισμό, που οφείλει την ύπαρξη του στο πνεύμα, που αποτελεί την κοσμική ανάσα του ανθρώπου. Ο Ηράκλειτος, με τη ρήση ²τα πάντα ρέει² δίδαξε ότι ο κόσμος είναι αντικείμενο μιας συνεχούς εναλλαγής και μιας συνεχούς κίνησης που πραγματώνεται μέσα σε ένα ²αιώνιο γίγνεσθαι². Ο Ηράκλειτος θεωρεί ότι δεν υπάρχει σταθερή έκφραση του αιώνιου γίγνεσθαι αλλά χαρακτηρίζεται από μια συνεχή μεταβολή των εκφράσεων του ¨κινούν ακίνητου¨ αμετάβλητου όντος της Ελεατικής Σχολής. Ως έκφραση της μεταβλητότητας αυτής ο Ηράκλειτος αναφέρει τη φωτιά, που ουσιαστικά εκφράζει τη ροή –μεταφορά - εναλλαγή της ενέργειας. Η μεταβλητότητα αυτή αποτελεί τη δύναμη που κινεί τα πάντα, και αποτελεί το σύμβολο της αδιάκοπης κίνησης και μετάλλαξης του σύμπαντος. Παράλληλα ανέπτυξε τη θεωρία των αντιθέτων, κατά την οποία κάθε ζεύγος αντιθέτων έχει μια δυναμική και μία κυκλική αλληλεπίδραση που φέρνει την κίνηση. Το ζεύγος των αντιθέτων και την επέκτασή του ο Ηράκλειτος τον ονόμασε «Λόγο».
Τα παραπάνω προβλήματα απασχόλησαν τον άνθρωπο από την ύπαρξή του ως έλλογου όντος και έγιναν πολλές προσπάθειες ερμηνείας του φυσικού περιβάλλοντος και των μετεξελίξεων του. Κατά την Αναγέννηση σε μια προσπάθεια απαλλαγής των δεσμών του ανθρώπου από τα καταπιεστικά δεσμά του δογματισμού – απολυτότητας της Καθολικής Εκκλησίας άρχισαν οι πρώτες προσεγγίσεις με πειραματική απόδειξη. Όμως η εξέλιξη των φυσικών κανόνων και της ανάπτυξης των Μαθηματικών προώθησαν την απώλεια της ενιαίας ολότητας - έκφρασης του ανθρώπου γεννώντας διχασμό μεταξύ άϋλης ψυχής και σώματος – ύλης. Ο δυϊσμός ανθρώπου-περιβάλλοντος εκφράστηκε εντονότερα στη φιλοσοφία του Καρτέσιου. Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε πνευματικά και υλικά, που συνιστά την ουσία της Καρτεσιανής φιλοσοφίας, οδήγησε στην διατύπωση των νόμων της φυσικής και στην καλούμενη τεχνολογική πρόοδο. Ταυτόχρονα προήγαγε το διαχωρισμό νου - σώματος, με το νου να αναλαμβάνει τον έλεγχο του σώματος και να το κατευθύνει, ή καλύτερα να οδηγείται από αυτό μέσα από μια πορεία ηδονικής– απολαυστικής κάλυψης των σωματικών αναγκών του, χωρίς πνευματικό υπόστρωμα. Έτσι ο άνθρωπος διέσπασε την ενιαία ολότητά του (σώμα και πνεύμα) διαχωρίστηκε σε τμήματα, έπεσε στο χάος μιας μόνιμης σύγχυσης, με αποτέλεσμα άλλα να προσδοκά, άλλα να πιστεύει και άλλα να πράττει. Έφτασε σε τέτοιο σημείο σύγχυσης, ώστε μέρος του εαυτού του να εγκρίνει και μέρος του να απορρίπτει. Λειτουργεί σαν να ντρέπεται, σαν να αρνείται την αρμονία και την γαλήνη του εαυτού του, γενόμενος αιχμάλωτος της ματαιοδοξίας του, οδηγούμενος σε απογοήτευση, ματαιότητα και πεσιμισμό. Ουσιαστικά ο άνθρωπος διαχωριζόμενος από τη φυσική του μήτρα το περιβάλλον, απώλεσε την ελευθερία του και στράφηκε απεγνωσμένα στην ωραιοποίηση της φυλακής του. Η Καρτεσιανή θεώρηση, που επικράτησε στη δυτική σκέψη, βλέπει τον εξωτερικό κόσμο ως ένα σύνολο ξεχωριστών αντικειμένων. Το Φυσικό Περιβάλλον θεωρήθηκε ως πλέγμα ξεχωριστών τμημάτων, που το καθένα προσφέρεται για εκμετάλλευση από τα διάφορα συμφέροντα. Έτσι αρχίζει η καταστροφή του Φυσικού Περιβάλλοντος δηλαδή του σπιτιού μας, του τροφοδότη μας, του ίδιου του εαυτού μας. Η διάσπαση αυτή, που επεκτάθηκε στην κοινωνία με το σχηματισμό - διαχωρισμό σε έθνη, φυλές, θρησκευτικές και πολιτικές ομάδες, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αρχαιοελληνική αντίληψη για το περιβάλλον και το φυσικό κόσμο, που διέπονταν από τις αρχές της αιωνιότητας, της ανανέωσης και της ανακύκλησης των φυσικών στοιχείων και φαινομένων. Η φιλοσοφική θεώρηση των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση και τον άνθρωπο περιγράφεται ανάγλυφα από τις ακόλουθες αρχαιοελληνικές, ευαγγελικές θα έλεγα, ρήσεις:
Ø η εναρμόνιση του ανθρώπου προς τον άνθρωπο
Ø η εναρμόνιση του ανθρώπου προς τη φύση
Ø η εναρμόνιση των αγαθών απόληψης προς τις πραγματικές ανάγκες
Η θεώρηση αυτή των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων περί επιζήτησης – επίτευξης του ανθρώπινου «Μέγιστου Είναι», έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη σύγχρονη υπερκαταναλωτική προσέγγιση «του Μέγιστου Έχειν». Η προσέγγιση αυτή, που εκφράζεται από τις φράσεις - ρητά «Παν το πολύ τη φύση πολέμιον», «μηδέν άγαν» και πολλά άλλα, αποδίδει την προσέγγιση των προγόνων μας, στην ανάγκη μη ικανοποίησης άχρηστων, τεχνητών αναγκών, αλλά στην επιδίωξη επίτευξης των μέγιστων πνευματικών καρπώσειων καθοριζόμενων από την παγκόσμια αρμονία. Ο μόνος που υπερέβει τις παραπάνω αλήθειες ήταν ο λόγος του Χριστού και όχι των φανφαρόνων αρχομανών της θρησκείας, λόγος που όριζε τον συνάνθρωπο ως εαυτόν, ως αλήθεια, ως Λόγο Οδηγό Ζωής. Δυστυχώς η δυτικότροπη Καρτεσιανή αντίληψη περί ύπαρξης ξεχωριστών τμημάτων του περιβάλλοντος υποκείμενων σε ανθρώπινη ληστρική εκμετάλλευση, και το κυριότερο το πέρασμα των εννοιών αυτών στον εαυτό μας, στο περιβάλλον και στην κοινωνία, αποτέλεσε και αποτελεί το αίτιο των σύγχρονων κοινωνικών οικολογικών και πολιτιστικών δεινών, που μας αλλοτρίωσε από τη φύση και τους συνανθρώπους μας. Η θεώρηση αυτή οδήγησε σε άνιση κατανομή των φυσικών πόρων, γέννησε το παγκόσμιο πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό χάος, τη βία και μόλυνε το φυσικό περιβάλλον.
Αναμφισβήτητα ο Καρτεσιανός διαχωρισμός παρουσίασε τεχνολογικά επιτεύγματα, ιδίως κατά το τέλος του αιώνα μας. Τα επιτεύγματα αυτά όμως ήταν και είναι αντίθετα με κάθε περιβαλλοντική ηθική.Σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά επιβάλλεται να εγκαταλείψουμε τον τεμαχισμό του εσωτερικού μας κόσμου, και του Φυσικού Περιβάλλοντος και της κοινωνίας και να επιστρέφουμε στη ιδέα της αδιάσπαστης ολότητας όπως την εξέφρασαν πρώτοι οι Έλληνες φιλόσοφοι. Είναι πλέον επιτακτική ανάγκη να επιστρέψει η αγάπη στο ενιαίο αεικίνητο, συνεχώς μεταβαλλόμενο αλλά σταθερά υπάρχον Φυσικό Περιβάλλον, να επιστρέψει δηλαδή η Ηρακλειτική Θεώρηση των φυσικών νόμων. Η επιστροφή αυτή είναι μονόδρομος και αν δεν συντελεστεί γρήγορα τότε θα αυτοκαταστραφούμε.
ΥΓ. Το κείμενο αυτό αφιερώνεται στη μνήμη του πατρός μου, που μου εμφύσησε την έννοια της ηθικής του χώρου και του γίγνεσθαι, την οποίαν δυστυχώς ο σύγχρονος άνθρωπος, αποστασιούμενος από το ειρήνη υμίν της χριστιανικής υπέρβασις, την πολεμά θανατώνοντας την εσωτερική του γαλήνη.
Θεοφάνης Β. Παυλίδης
Θεοφάνης Β. Παυλίδης
