Σε αυτό το δοκίμιο θα παραθέσω τις απόψεις μου σχετικά με την
παραγωγή αστείων σε ένα πεζογράφημα ή ακόμη και στον προφορικό λόγο. Πρόκειται
για κάποιους μηχανισμούς που έχω εντοπίσει από τα κωμικά βιβλία που έχω
διαβάσει, από τις αστείες σειρές που έχω παρακολουθήσει, αλλά και από αυτά που
έχω γράψει ο ίδιος.
1ος μηχανισμός: η ανατροπή των δεδομένων!
Ίσως
ο πιο σημαντικός μηχανισμός χιούμορ είναι η ανατροπή των δεδομένων, ο οποίος
ενδεχομένως εμπεριέχεται κάποιες φορές και στους μετέπειτα μηχανισμούς που
πρόκειται να αναφέρω. Συνήθως, σε αυτό τον τρόπο αφήνεις κάτι να εννοηθεί και
στην πορεία ανατρέπεται θριαμβευτικά. Σαν παράδειγμα, αναφέρω ένα αστείο που
βρήκα στο διαδίκτυο και το παραθέτω μεταφρασμένο:
-«Καθόμουν
χθες το βράδυ στο κρεβάτι μου και κοιτούσα τα αστέρια κι αναρωτιόμουνα: που στο
διάολο πήγε το ταβάνι;».
Στην
παραπάνω σύντομη αφήγηση, αφήνει να εννοηθεί πως θα μιλήσει για τον ουρανό και
ταυτόχρονα αποκρύβει το αυτονόητο-ότι τα σπίτια έχουν ταβάνι-και το αποκαλύπτει
στο τέλος. Στηρίζεται στο ότι είναι βραχύ και δεν προλαβαίνει ο αναγνώστης να
το σκεφτεί.
Στο
δεύτερο παράδειγμα, θα αναφέρω ένα ρητό, που μιλά αρχικά για την ψυχραιμία:
Αν
μπορείς να κρατάς την ψυχραιμία σου, όταν όλοι γύρω σου τα 'χουν χάσει, τότε
πιθανότατα δεν έχεις αντιληφθεί τη σοβαρότητα της κατάστασης. (Jean Kerr, 1923-2003,
Αμερικανίδα συγγραφέας).
Ο
αναγνώστης θα νομίζει πως η συγγραφέας που σκέφτηκε το ρητό, θα αναφερότανε σε
κάποιον άνθρωπο που είναι τέρας ψυχραιμίας, αλλά τελικώς στο τέλος παραδέχεται
πως σε πολύ σοβαρές καταστάσεις είναι ανέφικτό για όλους να είναι ψύχραιμοι.
Ένας τρόπος για να κάνεις την ανατροπή στα δεδομένα είναι να αναφέρεσαι σε κάτι
μεγαλειώδες και πριν τελειώσει η εξιστόρηση, αναφέρεις μια ασήμαντη παρενέργεια
του γεγονότος. Θα γίνω πιο συγκεκριμένος με το παρακάτω παράδειγμα.
Τον τρόπο αυτόν, ο οποίος είναι μια υποκατηγορία του ανατρεπτικού τρόπου, τον
συνάντησα σε κόμικ του Γουόλτ Ντίσνεϋ, όπου σατυρίζανε τις θεωρίες περί
συντέλειας του κόσμου. Θα το παραθέσω, χωρίς πολλές λεπτομέρειες. Ένας «ειδικός
επιστήμονας» υποστηρίζει πως τον Δεκέμβρη του 2012 (τότε που τελειώνει και το
ημερολόγιο των Μάγια) θα αλλάξουν οι πόλοι, ο βόρειος πόλος θα γίνει νότιος και
τούμπαλιν κι έτσι θα έρθει η καταστροφή. Προσθέτει, τελειώνοντας, πως θα πρέπει
να ξαναφτιάξουμε όλους τους χάρτες!
Το μεγαλειώδες γεγονός είναι η καταστροφή του κόσμου, μέσω της αλλαγής των δύο
πόλων, αλλά αυτό που νοιάζει τον επιστήμονα είναι το ότι θα πρέπει να
ξαναφτιαχτούν οι χάρτες.
2ος μηχανισμός: η
διφορούμενη σημασία του λόγου!
Ένας
άλλος τρόπος για να κατασκευάσεις ένα αστείο είναι η διφορούμενη σημασία του
λόγου και με αυτό εννοώ ότι κάθε λέξη σχεδόν έχει διπλή έννοια: την μεταφορική
και την κυριολεκτική. Στην αρχή εννοείς την μία έννοια και στην πορεία
αποκαλύπτεται η άλλη. Σαν παράδειγμα, θα παραθέσω μια κλασσική ατάκα που λένε οι
άντρες όταν βλέπουν μια ωραία γυναίκα:
«Ζαχαροπλάστης
είναι ο πατέρας σου;»
Με αυτήν
την φράση υπονοείται πως ο πατέρας πλάθει την κόρη του λες κι εκείνη είναι
κάποιο γλύκισμα που έφτιαξε στο εργαστήριο ζαχαροπλαστικής του. Στην αρχή
υπονοείται η κυριολεκτική έννοια της λέξης-του ζαχαροπλάστη-κι έπειτα, όταν η
ερώτηση φτάνει στη λέξη πατέρας, τότε φανερώνεται η μεταφορική, δηλαδή το πως
ένας πατέρας πλάθει ως γεννήτορας μια όμορφη κόρη-γλύκισμα.
Άλλο ένα
παράδειγμα δημιουργίας αστείου με τη χρησιμότητα της διττής σημασίας του λόγου
συναντάται σε μια αγαπημένη μου σειρά στο δίαυλο Nickelodeon, το Victorious.
Στη σειρά αυτή υπάρχουν μαθητές σε ένα σχολείο όπου διδάσκονται τέχνες, όπως η
υποκριτική και το τραγούδι. Σε ένα επεισόδιο η πρωταγωνίστρια μαζί με ένα φίλο
της έχουν δημιουργήσει ένα τραγούδι και θέλουν να το πουλήσουν σε ένα μουσικό
παραγωγό. Στον μουσικό παραραγωγό αρχικά αρέσει το τραγούδι, αλλά μετά
υποστηρίζει πως το τραγούδι πρέπει να περάσει το κριτήριο του μωρού. Θα το
ακούσει το μωρό και αν γελάσει, τότε το τραγούδι θα γίνει επιτυχία, ενώ σε
περίπτωση που το μωρό κλάψει, τότε το τραγούδι θα είναι αποτυχία. Την αμέσως
επόμενη στιγμή μπαίνει ένας συνεργάτης του μουσικού παραγωγού κρατώντας ένα
μωρό στην αγκαλιά του. Ξαναπαίζουν το τραγούδι και το μωρό κλαίει, οπότε ο
μουσικός παραγωγός φεύγει χωρίς να αγοράσει το τραγούδι, πριν βγει όμως από την
αίθουσα λέει προς το μωρό:
«Πάμε να
φύγουμε μωρό μου!»
Σε αυτήν ακριβώς την τελευταία φράση θέλω να εστιάσω την προσοχή μου, όπου ο
σεναριογράφος εννοεί την μεταφορική έννοια που λέγεται συνήθως σε μια γυναίκα
(μωρό μου), αλλά και την κυριολεκτική, αφού ο συνεργάτης του μουσικού παραγωγού
κρατούσε στην αγκαλιά του όντως ένα μωρό!
Παρακάτω
παρατίθονται κι άλλα παραδείγματα, όπου χρησιμοποιείται η διφορούμενη σημασία
του λόγου σαν τρόπος παραγωγής αστείου. Ας πούμε ότι ένας ήρωας σε ένα διήγημα
προτείνει σε μια κοπέλα να δούνε μαζί μια ταινία σεξουαλικού περιεχομένου.
Είναι προτιμότερο να το εκφέρει κάπως έτσι:
-«Είσαι
να δούμε μαζί αυτήν την πιπεράτη ταινία;»
Η λέξη
πιπεράτη είναι αυτή, που κάνει τη διαφορά. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και η
λέξη πικάντικη. Το πικάντικο και το πιπεράτο αναφέρεται στο πονηρό του
πράγματος.
Θα παραθέσω ένα άλλο παράδειγμα, όπου η ηρωίδα είναι αγανακτισμένη με τον άντρα
της και μιλάει στην κόρη της. Αντί της φράσης:
-«Στον
ηλίθιο, τον πατέρα σου αναφέρομαι!», προτιμότερη είναι η:
-«Στον
προκομμένο, τον πατέρα σου αναφέρομαι!».
Η λέξη
προκομμένος είναι πολύ πιο διακριτική και φυσικά έχει μια δόση ειρωνίας. Έχει
χρησιμοποιηθεί σε παλιές ελληνικές κωμωδίες.
Παραθέτω
ένα απόσπασμα έμμετρης ποίησης, στο οποίο χρησιμοποιώ λέξεις από την αργκώ, για
να δημιουργήσω μια ανάλαφρη ατμόσφαιρα. Ο τίτλος του ποίηματος, «Η ζωή σα μια
παρτίδα πόκερ»:
....
....
Σαν η
καρό βασίλισσα
στην
τσόχα σουλατσάρει,
με δυο
ρηγάδες αγκαζέ
η τύχη
μου ρεφάρει.
....
Τα ρήματα
σουλατσάρει και ρεφάρει δε χρησιμοποιούνται στην καθομιλουμένη και δίνουν μια
διαφορετική χροιά στο ποίημα κι επίσης δίνουν έμφαση καθώς ριμάρουν σε εκείνο
το σημείο. Επιπλέον, και η λέξη αγκαζέ δίνει περισσότερο έμφαση καθώς
δημιουργεί μια σαφή εικόνα.
3ος μηχανισμός: ο
κατασκευαστικός ή υπερρεαλιστικός τρόπος!
Δεν
πρέπει να αγνοηθεί κι ο κατασκευαστικός τρόπος, ο οποίος για μένα είναι και ο
πιο δύσκολος. Σαν κατασκεύασμα εννοώ ότι στην πορεία της αφήγησης ο συγγραφέας
φτιάχνει κάτι που στην πραγματικότητα μπορεί κιόλας να μην υφίσταται, αλλά το
δένει με την πλοκή του έργου. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και σαν
υπερρεαλιστικός. Θα προσπαθήσω να αποσαφηνίσω τη θέση μου με τα παραδείγματα.
Καταρχήν, τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτού του τρόπου είναι τα
ανέκδοτα. Παραθέτω ένα ανέκδοτο-αίνιγμα, το οποίο το είχα σκεφτεί όταν πήγαινα
γ’ λυκείου, αλλά θα ακολουθήσουν και άλλα παραδείγματα, τα οποία θα είναι πιο
χαρακτηριστικά.
-Τι είναι
γλυκό του κουταλιού και τραγουδάει;
Η Άννα
Βύσσινο!
Στο
ανέκδοτο αυτό, η κατασκευή είναι ένα κράμα από το γλυκό του κουταλιού βύσσινο
και φυσικά τη γνωστή τραγουδίστρια Άννα Βίσση. Παρόμοιου χαρακτήρα είναι και το
παρακάτω ανέκδοτο-αίνιγμα:
-Τι είναι
κίτρινο, τραγουδάει και φοράει γυαλιά;
Η Μπανάνα
Μούσχουρη!
Προφανώς
η κατασκευή του ανεκδότου συνδυάζει το φρούτο μπανάνα και τη περίφημη
τραγουδίστρια Νανά Μούσχουρη. Το επόμενα παραδείγματα, που θα αναφέρω είναι του
αγαπημένου μου χιουμορίστα συγγραφέα, Ακίλε Καμπανίλε. Δεν θα παραθέσω
επακριβώς τους διάλογους, αλλά θα γράψω περιληπτικά την ουσία του αστείου. Σε
ένα από τα βιβλία του Ακίλε Καμπανίλε, οι ήρωες έχουν καταλήξει σε ένα
παραμυθένιο βασίλειο, όπου σε κάποια φάση ο βασιλιάς αρρωσταίνει από μια σπάνια
ασθένεια: κάθε φορά που κουνιέται, ακούγεται μελωδία από το σώμα του! Το
χιούμορ είναι ότι η σπάνια αυτή ασθένεια μεταδίδεται μέσω του φιλιού και
καταλήγει όλο το βασίλειο να «νοσεί», καθώς ο βασιλιάς φίλησε την βασίλισσα και
η τελευταία φιλάει κάποιον από την βασιλική φρουρά. Φυσικά η αλυσίδα των φιλιών
συνεχίζεται, μέχρι να «νοσήσει» και ο τελευταίος υπήκοος! Προφανώς, το
κατασκεύασμα σε αυτήν την περίπτωση είναι και η ασθένεια, αλλά και ο
χιουμοριστικός τρόπος που μεταδίδεται.
Θα
αναφέρω ένα ακόμη παράδειγμα, το οποίο είναι επίσης από ένα βιβλίο του ίδιου
συγγραφέα, το οποίο λέγεται «Αύγουστο μήνα, γυναίκα μου δε σε ξέρω». Σε κάποια
φάση αυτού του μυθιστορήματος, εμφανίζεται μια κοπέλα, η οποία έχει μάθει τις
λέξεις ελαφρώς παραποιημένες από τον παιδαγωγό της, ο οποίος την είχε ερωτευτεί
κι επειδή εκείνη τον απόρριψε, εκείνος για να την εκδικηθεί παραποίησε κάποιες
λέξεις με έντεχνο τρόπο. Πιο συγκεκριμένα, όπως καθόντουσαν στο πρωινό τραπέζι,
η κοπέλα ζητούσε επίμονα ένα χαμάλη κι επειδή επέμεινε πολύ, της τον φέρανε,
αλλά αυτή συνέχιζε να ζητά ένα χαμάλη. Έξι μήνες αργότερα, καταλάβανε ότι αυτό
που ήθελε είναι ένα σάμαλι! Το κατασκεύασμα σε αυτήν την περίπτωση είναι η
έντεχνη παραποίηση της γλώσσας από την πλευρά του εκδικητή παιδαγωγού.
Μια υποκατηγορία του κατασκευαστικού τρόπου αστείου στηρίζεται στην παραγωγή
μιας εικόνας με την αρωγή μιας παρομοίωσης. Συγκρίνεις, δηλαδή, αυτό που θες να
σατυρίσεις με κάτι που είναι με φυσικό τρόπο έτσι. Υπόσχομαι πάλι πως θα γίνω
σαφέστερος με τα παραδείγματα.
Για παράδειγμα, ας πούμε πως θέλουμε να αναφερθούμε σε έναν χαρακτήρα
διηγήματος, ο οποίος είναι πολύ αργός. Θα παραθέσω δύο χιουμοριστικούς τρόπους
για να το κάνουμε αυτό:
Α)-«Ο
τύπος είναι πιο αργός και από slow motion!».
Β)-«Ο
άνθρωπος είναι πιο αργός και από κουτσή χελώνα!».
Στον Α
τρόπο πετυχαίνουμε το στόχο μας με μια ρεαλιστική παρομοίωση. Δηλαδή,
συγκρίνοντας τον τύπο με το slow motion.
Στο Β
τρόπο συγκρίνουμε τον άνθρωπο με μια χελώνα, που είναι από τη φύση της αργή.
Την κάνουμε και κουτσή για να δώσουμε περισσότερη έμφαση. Αυτό είναι το
στοιχείο της υπερβολής.
Ας πούμε ότι θέλουμε να μιλήσουμε για το θυμό κάποιου. Νομίζω πως έχει καταστεί
σαφές ότι δεν αρκεί να γράψουμε μια φράση του τύπου:
-«Ο τύπος
ήταν πολύ θυμωμένος», καθώς είναι ιδιαιτέρως κοινότυπη. Είναι προτιμότερες
φράσεις του τύπου:
Α) -«Ο
Γιώργος εξαγριώθηκε κι έγινε κόκκινος σα παντζάρι».
Β) -«Ο
Μήτσος θύμωσε,τόσο, που οι λέξεις, που ξεστόμιζε, θυμίζανε λάβα ηφαιστείου».
Γ)
-«Ο Κίτσος είχε θυμώσει τόσο, που θαρρείς έπιασε φωτιά κι έβγαλε καπνούς, αντί
για λέξεις. Ούτε με ένα κουβά νερό δεν τον συνεφέρεις».
Γίνεται
εμφανές από τους παραπάνω τρόπους ότι το κόκκινο χρώμα είναι συνδεδεμένο με το
θυμό του ανθρώπου, αφού συγκεντρώνεται πολύ αίμα στο κεφάλι όταν θυμώνουμε. Το
σίγουρο είναι ότι με τον Α τρόπο, δίνουμε έμφαση με τη σύγκριση με ένα
παντζάρι, ενώ στους Β, Γ τρόπους φαίνεται η εκρηκτική δύναμη του θυμού, αφού ο
τελευταίος παρομοιάζεται με λάβα και φωτιά αντιστοίχως.
Ας πούμε τώρα, ότι θέλουμε να μιλήσουμε για κάποιον που δεν είναι και τόσο
έξυπνος. Θα παραθέσω πρώτα μια μεταφορική φράση του Τσιφόρου:
Α) Ήταν
πιο χαζός κι από το σώβρακό του!
Έπειτα θα
αναφέρω μια γνωστή φράση για την «εξυπνάδα»:
Β) Είχε
μυαλό κουκούτσι.
Στην Α
φράση, που έχει γραφτεί στο βιβλίο του Τσιφόρου, «Παραμύθια πίσω από τα
κάγκελα», είναι σαφές πως ο χαρακτήρας συγκρίνεται με τον δείκτη ευφυΐας (IQ)
του σλιπ του, το οποίο δεν είναι υψηλό. Στη Β φράση δίνουμε έμφαση πως το μυαλό
εκείνου στον οποίο αναφερόμαστε έχει πολύ μικρό μυαλουδάκι, αφού συγκρίνεται με
κουκούτσι.
4ος μηχανισμός: διασκευή
ενός γνωστού ρητού ή άλλου αστείου!
Ο
τέταρτος τρόπος για να παραγάγουμε ένα αστείο είναι με τη διασκευή ενός γνωστού
ρητού ή με τη διασκευή ενός άλλου αστείου. Με τον τρόπο αυτό δεν εννοώ την
αντιγραφή ή τη στείρα αναπαραγωγή του, αλλά την κατανόηση της ιδέας του και την
παραγωγή ενός άλλου που να έχει παρόμοια δομή, αλλά διαφορετικό περιτύλιγμα. Με
τον τρόπο αυτό, είναι σα να βγάζεις μια ακτινογραφία τη δομή του αστείου κι
έπειτα να το ενσαρκώνεις με διαφορετικά στοιχεία, με αποτέλεσμα να δημιουργείς
εκ νέου σαν Πλαστουργός ένα καινούργιο αστείο.
Πιο συγκεκριμένα, θα αναφερθώ σε δύο αστεία του Αρκά. Και τα δύο βρίσκονται
στις ιστορίες όπου πρωταγωνιστούν τα δύο σπουργίτια, ο πατέρας με το γιο.
Στο πρώτο, ο πατέρας πετάει πιο μπροστά από το
γιο και κοιτώντας προς τα πίσω, τον συμβουλεύει να πετάει μπροστά του για να
τον βλέπει. Το αποτέλεσμα είναι να στουκάρει σε μια κολώνα της ΔΕΗ. Ο γιος
ξεστομίζει την παρακάτω ατάκα:
«Πετάει καλύτερα, όποιος πετάει τελευταίος!».
Προφανώς
είναι μια διασκευή της γνωστής φράσης: γελάει καλύτερα, όποιος γελάει
τελευταίος.
Στο επόμενο αστείο, ο γιος σατυρίζει τον πατέρα του με ένα ποίημα:
«Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
είσαι τόσο ηλίθιος που θα πας στη Θράκη!».
Στην
παραπάνω φράση ο Αρκάς διασκευάζει το γνωστό στίχο από το ποίημα «Ιθάκη» του
Καβάφη, σατυρίζοντας με αυτόν τον τρόπο τη νοημοσύνη του πατέρα του.
Τα δύο
επόμενα αστεία που θα παραθέσω είναι πάλι του Αρκά από την ίδια θεματολογία,
δηλαδή με τα σπουργίτια. Στο πρώτο, ο γιος έχει αποφασίσει να βρει τη μητέρα
του στην Αφρική και προσπαθεί να αποδημήσει. Για να το πετύχει αυτό, έχει
ανέβει στην πλάτη ενός μεγάλου αποδημητικού πουλιού. Το μικρό σπουργίτι το
ρωτάει:
«Γιατί
πηγαίνετε νότια;»
«Γιατί
είμαι αποδημητικό πουλί μικρέ και πρέπει να πάω νότια! Γιατί είμαι γενετικά
προγραμματισμένος να ακολουθώ την αρχέγονη συνήθεια! Αυτή που ακολουθούν
εκατομμύρια αποδημητικά πουλιά στον πλανήτη! Γιατί υπάρχει μέσα μου ένα
ακατανίκητο ένστικτο που με αναγκάζει να ανταπροκριθώ στο πανίσχυρο κάλεσμα του
νότου! Ένα κάλεσμα που κάθε τέτοια εποχή το νιώθω βαθιά στα κύτταρά μου! Γιατί
μια υπέροχη παρόρμηση με παίρνει από τον βορρά και με οδηγεί στους ζεστούς
ουρανούς! Γιατί μια μεγαλειώδης δύναμη μου το επιβάλλει! Γιατί εν τέλει η ίδια
η μητέρα φύση με προστάζει να το κάνω! Εσύ γιατί πηγαίνεις;»
«Για
δουλειές!», απαντά το μικρό σπουργίτι.
Στο
δεύτερο αστείο, οι δύο πρωταγωνιστές, πατέρας και γιος παρακολουθούν τα αστέρια
και μιλά πρώτος ο πατέρας:
«Κοίτα
πόσο όμορφα φαίνονται τα αστέρια απόψε! Κάθε φορά που κοιτάζω τα αστέρια
σκέπτομαι πόσο απελπιστικά μικροί και ασήμαντοι είμαστε μέσα στην ασύλληπτη
απεραντοσύνη του σύμπαντος! Μετά όμως σκέπτομαι ότι είμαστε κι εμείς κομμάτια
αυτού του σύμπαντος και τότε βλέπω κάτι από το μεγαλείο του απείρου να περνάει
και σ’ εμάς. Βλέπω κάτι απ’ την αιωνιότητά του να μας αγγίζει! Δεν το βλέπεις
κι εσύ αυτό;».
«Από ‘δω
που κάθομαι, όχι!» απαντά ο μικρός!
Και στα
δύο προαναφερθέντα αστεία η δομή είναι παρόμοια: ο ένας από τους δύο ομιλητές
έχει μια συνειδητοποιημένη άποψη και την εκφράζει με επιχειρήματα, ενώ,
αντιθέτως, ο δεύτερος απαντάει ξερά και χωρίς να έχει πολλή σημασία για ‘κείνον
το θέμα κι αυτό είναι που φέρνει την ανατροπή, αλλά και την ομοιότητα στη δομή των
αστείων.
Συνοψίζοντας,
οι κυριότεροι τρόποι παραγωγής αστείων είναι η ανατροπή των δεδομένων, η
χρησιμοποίηση της κυριολεκτικής, αλλά και συνάμα της μεταφορικής έννοιας μιας
λέξης, ο υπερρεαλιστικός ή κατασκευαστικός τρόπος, καθώς και η διασκευή ενός γνωστού
ρητού ή ενός άλλου αστείου. Δεν πρέπει να ξεχάσω να αναφέρω πως το χιούμορ
πολλές φορές είναι αυθόρμητο είτε πρόκειται για προφορικό, είτε για γραπτό
λόγο. Εν κατακλείδι, μπορώ να πω πως όταν γίνεται μια συντριπτική ανατροπή ή
όταν μια εικόνα είναι τόσο γλαφυρή που δεν κρατιέσαι και θες να σκάσεις στα
γέλια, τότε έχεις βρει το κλειδί για να κατασκευάσεις ένα αστείο!
Έπαινος
στο Πανελλήνιο Λογοτεχνικό Διαγωνισμό της Π.Ε.Λ. του 2014
Γεράσιμος
Μοσχόπουλος
Γράφτηκε
στις 06/09/12 01:25πμ. στην Αθήνα
